Ezoteryzm w sztuce. Wykłady wtajemniczonych

Żyjemy w czasach, kiedy tendencje antyracjonalne wybijają się na plan pierwszy i nierzadko stają się ważniejsze od ustaleń naukowych. Do łask wracają medycyna naturalna, chiromancja i tarot. Zawsze obecne, ale teraz silniej, w sposób bardziej oficjalny. Wydaje się, że powodu takiego stanu należy szukać w autentycznej potrzebie wynikającej z braku poczucia przewidywalności świata. Żyjemy w epoce degradacji natury, w epoce wymierania gatunków, co otwiera wyłącznie pesymistyczne scenariusze dalszego rozwoju wypadków. W sytuacji, gdy nie sposób przewidzieć jakie będzie jutro i gdy wojna i kryzys szaleją wokół, a dotychczasowemu światu kończy się przydatność do użycia – jednym z rozwiązań staje się poszukiwanie wrażeń w doświadczeniach duchowych, próbie stworzenia nowego języka, pozwalającego na przedstawienie efektów tej percepcji „wyższych światów”. W sztuce współczesnej takich przykładów jest wiele. Nawet w latach 60. kiedy wsztuce panował konceptualizm, ściśle powiązany z nauką, ze strukturalizmem, zfilozofią i logiką, zawsze istniały prądy przeciwne takie jak kontrkultura irewolta młodzieżowa, działały teatry offowe, które poszukiwały źródeł kultury w powrocie do ziemi, ciała, rytuału. Subkultura hipisów ogarnęła świat, a oddana była poszukiwaniu zbawienia tu, w muzycznej i chemicznej nirwanie. Na Zachodzie umacniały się wpływy Wschodu, skąd przybywali kolejni guru, umacniając globalną pozycję medytacji i jogi. Artyści tacy jak John Cage, Barnett Newman czy Mark Rothko, tworzyli pod wpływem medytacji, zen i kabały. Przynajmniej część korzeni awangardy wzięła się z ezoterycznego źródła. Hilma af Klint malowała swoje wizje pod wpływem seansów spirytystycznych, podobnie zwolennik symbolizmu i wczesny abstrakcjonista Mikolajus Konstantinas Ciurlionis. Inni pionierzy abstrakcji także wywodzili ją z poszukiwań duchowych, oparty zaś na nauce projektowania Bauhaus wiele inspiracji zaczerpnął z ezoterycznych źródeł niemieckich ruchów Lebensreform, które zakładały stworzenie środowiska dla człowieka, który korzystałby z dobrych stron cywilizacji, mając na uwadze harmonijny, duchowo-cielesny rozwój. Irracjonalność stale nawiedza pole sztuk wizualnych, dawniej związana była z postawami ekscentryków i outsiderów, z osobami które świadomie poszukiwały własnych ścieżek obok głównego nurtu działań. I tak jednym z czynników określających charakter sztuki początku XX wieku był rozwój nauk okultystycznych. Ten swoisty duchowy ferment wiązał się z kryzysem myśli pozytywistycznej, w której wyraźnie brakowało odpowiedzi na pytanie o sens i cel istnienia. Dochodziła do tego dehumanizacja życia w wielkim mieście oraz rozczarowanie wobec założeń realizmu i naturalizmu w sztuce zrodziły potrzebę poszukiwania „azylów intelektualnego odpoczynku, wzorców naprawy świata, dróg wyjścia z impasu, leków na odmłodzenie starej i chorej Europy”. Stąd zwrot ku egzotycznym, prastarym kulturom Wschodu oraz zainteresowanie różnymi systemami mistycznymi przeszłości w tym gnozą, kabałą, magią, spirytyzmem i parapsychologią, czyli jednocześnie – zwrot ku metafizyce. Przykłady można by mnożyć. Ezoteryzm przyciągał ludzi usiłujących zrozumieć siebie i świat, poszukujących prawdy i sensu życia. Pomimo, że obecność wątków ezoterycznych w sztuce jest niezaprzeczalna, odczuwa się pewien intelektualny dyskomfort wśród wielu historyków sztuki, którzy chętniej koncentrują się na czysto formalnych parametrach dzieł, ignorując kluczową dla ich powstania sferę duchową. Długotrwałe pomijanie tego aspektu w oficjalnej akademickiej narracji nie pozostaje również bez wpływu na powszechne problemy z percepcją sztuki (zwłaszcza współczesnej) wśród szerokich rzesz odbiorców. Stosunkowo niedawno metafizyczna geneza XX wiecznej sztuki stała się obiektem poważnych badań naukowych oraz projektów kuratorskich, czego wspaniałym przykładem był realizowany w latach 2016-2019 projekt pt. „Kultura polska wobec zachodniej filozofii ezoterycznej w latach 1890-1939 ”, realizowany pod patronatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Narodowy Program Rozwoju Humanistyki na lata 2016 -2019). Zaproszone do wykładów prelegentki stanowiły trzon tej interdyscyplinarnej grupy badaczy.

 

WYKŁAD PIERWSZY 28.02.2023

Monika Rzeczycka, dr hab., prof. UG

Temat:

Tajemne znaki Goetheanum: polscy artyści na ścieżkach ezoterycznej inicjacji 

 

Monika Rzeczycka, profesor Uniwersytetu Gdańskiego, badaczka literatury i kultury,

kierownik międzynarodowej pracowni Laboratorium Niedogmatycznej Duchowości, redaktor naukowej serii Światło i ciemność. Jej zainteresowania naukowe obejmują dzieje modernizmu w Europie, historię wpływów ezoteryzmu na kulturę europejską końca XIX i pierwszej połowy XX wieku. Autorka monografii i licznych artykułów poświęconych dziejom przedwojennego ezoteryzmu w Europie Środkowowschodniej. W latach 2016–2019 kierowała interdyscyplinarnym projektem Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki MNiSW pt. „Kultura polska wobec zachodniej filozofii ezoterycznej w latach 1890–1939”. 

 

WYKŁAD DRUGI 31.03.2023

Diana Oboleńska, dr hab., prof. UG

Temat:

Sztuka jako myślenie. O projekcji antropozoficznej w twórczości Franciszka

Walczowskiego.

 

Diana Oboleńska, literaturoznawca i kulturoznawca, profesor Uniwersytetu Gdańskiego. Członek założyciel naukowej pracowni badawczej Laboratorium Niedogmatycznej Duchowości, członek Polskiego Stowarzyszenia Badań nad Zachodnim Ezoteryzmem oraz członek Polskiego Towarzystwa Rusycystycznego. Współredaktor serii wydawniczej gdańskich rusycystów Światło i ciemność. Autor dwóch monografii oraz kilkudziesięciu artykułów poświęconych modernistycznej kulturze rosyjskiej i europejskiej badanej w nurcie ezoteryzmu europejskiego, w tym literaturze modernizmu, malarstwu abstrakcyjnemu, kinu awangardowemu.

 

WYKŁAD TRZECI 21.04.2023

Karolina Maria Hess, dr, adiunkt UJ

Temat wykładu:

Czwarty wymiar, myślo-kształty, jedność bytu: inspiracje teozoficzne w sztuce

pierwszych dekad XX wieku 

 

Karolina Maria Hess – adiunkt badawczy w Katedrze Porównawczych Studiów Cywilizacji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Absolwentka pedagogiki, etnologii, filozofii, doktorantka socjologii. Pracę doktorską poświęconą teozofii w Polsce obroniła z wyróżnieniem w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. W swoich interdyscyplinarnych badaniach koncentruje się na marginesach kultury, ruchach alternatywnych, kontrowersyjnych ideach – szczególnie tych o charakterze ezoterycznym i religijnym. W perspektywie historii intelektualnej bada alternatywną duchowość i zachodni ezoteryzm oraz ich rolę w kształtowaniu różnych zjawisk kulturowych. Członkini polskich i międzynarodowych zespołów badawczych.

 

WYKŁAD CZWARTY 19.05.2023

Agata Świerzowska, dr hab., prof. UJ

Temat wykładu:

Joga, czyli do czego służy ciało. Z Indii do Polski

 

Agata Świerzowska, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, religioznawca, historyk idei, pracuje w Katedrze Porównawczych Studiów Cywilizacji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zajmuje się antropologią kultury, teorią religii, mitu i rytuału, tradycją jogi indyjskiej ze szczególnym uwzględnieniem historii idei i praktyki w Polsce oraz wszelkimi formami współczesnej duchowości.